خودنگاری یا خدا نگاری؟
در قرآن مجید ایهٔ شریفه «تَحِيَّتُهُمْ يَوْمَ يَلْقَوْنَهُ» مختص به یاران حضرت رسول اکرم(ص) است. سالک موحد و صادق نیز در ردیف آن نفوس فاخره و بحور علم ذاخره است، در ردیف آن رجالی که با مولای خویش عهد و پیمان بستند و بدان وفادار ماندند «رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ».
باش تا این سالک مراحل طریق حق را طی کرده به سعادت ابدی نایل گردد. از ماسوی برخیزد، تأخیر و درنگ از پای عطف برطرف شود، ابر لطف باران کرم ریزد، خورشید وصال از مشرق یافت تابان شود، دیده و جان و دل به دوست نگران گردد.
آن دیده که الهی ترا دید به ملاحظه غیر کی پردازد؟ آن جان که با تو صحبت یافت، با آب و گل چند سازد؟ خو کرده به حضرت عزت به مذلت حجاب، چند برتابد؟ آن مردان الهی که کمال انقطاع از ماسوی برای ایشان عنایت شده، کی به خودنگاری پردازند؟!
ای جوانمرد خود را چه نگاری که خود نگاری را قدری نیست. خود را چه آرائی که خود آرائی را بهایی نیست. بگذار «وَ زَینَهُ فی قُلُوبِکمْ» بی تو ترا بیاراید؛ از او به او نگر نه از خود به او.
معلم اول ما چنین تعلیم فرموده؛ «إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا». ای مهتر عالم ترا به سوی خلق فرستادیم تا آشنایان را از نواخت و لطف ما خبر دهی که نواختنی‌اند، بیگانگان را بیم دهی که گداختنی‌اند، دوستان را بشارت دهی که سرای سعادت از بهر ایشان می‌آرایند.
ای آدم! اگرچه تو سر جریدهٔ اصفیائی و عنوان صحیفه انسانی، اما با محمد(ص) برابری چون توانی که تو درد زدهٔ این خطائی «قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْها جَمیعاً»، و او در سور این سرور است «أَسْرَىٰ بِعَبْدِهِ».
ای نوح! اگرچه تو شیخ‌الانبیائی و در معهد نبوت، مجاب‌الدعائی، لکن با محمد صحبت چون توانی که تو سراسیمه این زخمی «فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ» و او دست آموز این لطف است «وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى».
ای خلیل! اگرچه تو پیشوای ملتی و طراز حله خلّتی، لکن با محمد(ص) برابری نتوانی که تو در تواری این تهمتی «بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ» و او در زمرهٔ این عصمت است «لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ».
ای موسی! اگرچه تو همراز رحمانی، لکن با محمد برابری نتوانی که تو مهجور این ضربتی «لَن تَرَانِي» و او مخمور این شراب است «أَلَمْ تَرَ إِلَىٰ رَبِّكَ».
ای محمد بشارت ده دوستان را که ایشان را نواخت‌های نیکو در پیش ماست. داعی را اجابت، سائل را عطیت، مطیع را مثوبت، سالک را اگرچه جرم بسیار است ولی رحمت ما از آن بالاتر و وسیع‌تر است.
ای محمد این همه که شنیدی از فضل، کبیر است نه فضل کبیر. فضل کبیر را حالی دیگر و نواختی دیگر است. دل به نور یافت، غرق گشته و از غرقی که هست، طلب از یافت نمی‌داند و از شعاع وجود، عبارت نمی‌تواند!
هزار جان فدای آن سالک که رموزعشق داند. خدای تبارک و تعالی کسانی را که طوق عشق و محبت در گردن دارند، در حُجر فضل و مهد عهد می‌پروراند. عرش را صفت رفعت است، او را رفعت بس. کرسی را صفت عظمت است، عظمت او را بس. آسمان را آرایش و زینت است، آرایش و زینت او را بس. نفس را انانیت است، انانیت او را بس. ای دل که تو دارای انکسار و افتقاری، ترا فضل و رحمت ما بس «قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَٰلِكَ فَلْيَفْرَحُوا». اگر مؤمنان را سزاست نعیم بهشت، عارفان سزاوارترند بر امید دیدار جمال احدیت، و یافت حقایق قربت و تباشیر وصلت.
ای جوانمرد! کسی که دیدار محبوب ازلی او را عنایت شده و با ولی نعمت مأنوس شده، دیدار نعمت او را چه سیری دهد؟ الهی به بهشت و حورا چه نازیم، اگر صدقی دهی که با آن در دل بهشتی سازیم «وَالَّذی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ».
صدق به معنی راستی است و آن در چهار چیز است: قول، عهد، عزم، عمل. در قول چنان که حضرت مصطفی(ص) را فرمود «وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ» و حضرت اسماعیل را فرمود «إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ». یاران حضرت رسول اکرم(ص) را فرمود «رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ». مؤمنان را فرمود «أُولَٰئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا». این امتیازات در حضرت خلیل خدا جمع بود «إِنَّهُ كَانَ صِدِّيقًا نَّبِيًّا».
از حضرت رسول اکرم(ص) کمال را دین را پرسیدند، فرمود سخن به حق و عمل به صدق. صدق آن است که آنچه گوئی کنی و آنچه نمایی، داری. صدق در قول آن است که چون بنده با خدای خویش در راز و نیاز و به مقام مناجات درآید، آنچه گوید صدق آن را از خویشتن طلب کند. اگر گوید «وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ» روی کردم بر خدایی که آسمان‌ها و زمین را آفرید، لکن دلش به سوی دنیا باشد، چنین کسی کاذب است. اگر گوید «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» لکن دلش دربند دنیا و شهوت باشد کاذب است. سالک باید از دنیا و شهوت، حتی از خویشتن نیز آزاد گردد.
سالک باید هر مقامی از مقامات را چون توحید، زهد، صبر، خوف و رجاء طی کند، حقیقت آن را از خود طلب کند و به ظواهر و اوایل آن اکتفا ننماید تا اطمینان و آرامش در دل او به مقام تحقق رسد. چنین سالک از عذاب قطیعت رسته و به وصال دوست آرمیده است. او همه راحت بیند نه شدت، اکرام بیند نه اهانت، شادی بیند نه اندوه، عزت بیند نه ذلت، حیات بیند نه مرگ، دیدار بیند نه حجاب.
فردا که صبح قیامت بدمد و سراپردهٔ قهاری برپا شود، تجلی انوار جمال و جلال، عرصات قیامت را روشن کند، از این تجلیات کسی برخوردار خواهد شد که در دنیا آفتاب معرفت به دلش تافته و نور جمال و جلال به جان او پیوسته است.
ای سالک در توبه تأخیر و درنگ بر خود روا مدار «وَأَنِيبُوا إِلَىٰ رَبِّكُمْ». توبه را اقسامی است: توبه پیامبران، چنان که حضرت ابراهیم را فرمود «إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَحَلِيمٌ أَوَّاهٌ مُّنِيبٌ» و حضرت داوود را فرمود «وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ» و حضرت رسول اکرم(ص) را فرمود «وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ». نشان توبهٔ پیامبران این است، کمال خدمت با صفات پیامبری، بار بلا کشیدن با دل‌های پر از شادی.
قسم دوم، توبهٔ عارفان است «وَمَا يَتَذَكَّرُ إِلَّا مَن يُنِيبُ». نشان توبهٔ عارفان عبارت است از معصیت به دور بودن، از طاعت خود خجل شدن، در همه حال با همهٔ دل با خدا گشتن. عارفان را در دنیا ذکر او و در عقبی دیدار او.
الهی جوی تو روان، تشنگی ما تا کی؟ ای سالک در انجمن دوستی، لباس بلا باید پوشید؛ بگریز اگر طاقت این کار نداری. الهی ما گریختیم اما رحمت تو در ما آویخت. از باغ وصال نسیم قرب، عشق تو برانگیخت. باران فردانیت به گرد بشریت، کرم و فضل تو ریخت. از آسمان لطف، باران برّ آمد و درخت امید به بر آمد. ای پای در گل فرو مانده، دست بیار.
ای سالک، خدای تبارک و تعالی چه نعمت‌های بی کران ترا مهیا فرموده، قصدی دهد غیبی که ترا از جهان باز برد. نوری دهد باطنی که از جهانیان باز برد. کششی دهد قربی که از آب و گل باز برد. چون سالک فرد شد، وصال را شاید.
ای سالک، خدای تبارک و تعالی گوهر اخلاص را در دل تو به ودیعه نهاده است. ولی این اخلاص با پراکندگی آرزوها جمع نمی‌گردد. شرطی از شرایط ظهور نور اخلاص این است هر مکروه طبیعت که به تو رسد بر دیده نهی، بزرگان چنین کردند. ذکر خدا مونس ایشان، وعدهٔ خدا آرامش دل ایشان، نفس ایشان نفس صدیقان، وقار ایشان وقار روحانیان، ثبات ایشان ثبات ربانیان «تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ»، «إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَذِكْرَىٰ لِمَن كَانَ لَهُ قَلْبٌ».
ای منتظران وارد لطف ما، ای نظارگیان شاهد غیب ما، نور ولایت نراند به دل شما مگر سلطان سرّ ما، حلقهٔ در دل نکوبد مگر رسول برّ ما. دل را از آلودگی‌ها پاک و منزه ساز و به مقام توبه درآی تا زلل و معاصی تو منعدم و متلاشی گردد. بدان که زلل و معاصی صفت «لَمْ یَکُنْ ثُمَّ کَانَ» است و صفت رحمت، صفت «لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ» است.
مراتب صدق خود را به کمال رسان. دست بر دامن صادقان زن که نظر صادقان، چون به خارستان خذلان رسد، عبهر دین برآید و برکات انفاس قدسیه ایشان بر هر شورستان ادبار که رسد، بوی عنبر عشق دهد.
چنان که اشاره شد، سالک حقیقی آن است که هر مکروه طبیعت که به او رسد بر دیده نهد. کسی که از زخم دوست بنالد، نامرد است. در مسیر عشق لباس بلا بپوش و شربت بلا بنوش. اگر طاقت این کار داری، قصد راه کن که هیچ کس با بیم جان، غواصی و به پشتی آب و گل، سرافرازی نتواند نمود.
ای سالک بکوش و مراتب نورانیت دل را به کمال رسان «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ». نور در حقیقت آن است که غیری را روشن کند و هر آنچه روشن کنندهٔ غیر نیست، نور نیست. شمس و قمر نورند نه بدین معنی که به نفس خود نور باشند، بلکه بدین معنی که منور غیرند، چون بعد از مدتی آن شمس و قمر مکدر و مکور خواهد بود «إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ».
نور بر دو قسم است: نور ظاهر و نور باطن. نور ظاهر را فرمود «وَجَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا». و نور باطن را فرمود «فَمَن يُرِدِ اللَّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ».
نور ظاهر را خسوف و کسوف است، لکن نور باطن را کسوف و خسوفی نیست و تکدیر بر آن راه ندارد. طلوعی است بی غروب، کشوفی است بی کسوف. اما بدان که خدای تبارک و تعالی آن نور حقیقت را در دل تو به ودیعه نهاده است. در عهد «أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ» خدای تبارک و تعالی از نور خود در دل تو به ودیعه نهاد «اِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْخَلْقَ رَشَّ عَلَیهِمْ مِنْ نُورِهِ».
ای سالک! نوری که دردل تو به ودیعه نهاده‌اند، آن نور به دنیا اعتنایی ندارد و می‌کوشد خویشتن را به مرکز خویش رساند. الهی عشاق تو در تجرّع جام الست، شراب ذوق به کام جان رسانیدند و از الست سرمست آمده‌اند.
مرغانی که گرد دام عشق می‌گردند و دانهٔ عشق می‌چینند، این تعلیم را از جهان دیگر فرا گرفته اند. آری گوهر اخلاص نیز از کان دیگر است.
ای سالک، اگر شجرهٔ اخضر نفس خود را فدای آتش جلال و جمال کنی، مقام وصال ترا شاید، باید این شجرهٔ اخضر نفس تبدیل به آتش شود «جَعَلَ لَكُم مِّنَ الشَّجَرِ الْأَخْضَرِ نَارًا». چون این شجره تبدیل به آتش شد، ندا در دهد که ای بی‌خبران، من آتشم نه شجره «نُودِيَ مِن شَاطِئِ الْوَادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبَارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَةِ أَن يَا مُوسَىٰ إِنِّي أَنَا اللَّهُ».
ای سالک! پروانه شمع ازلی باش نه پروانهٔ ظاهر، زیرا پروانه‌هایی که جان خود را فدای شمع ظاهر نمودند، خاکستری از آنها باقی ماند. ای پروانهٔ جمال دوست، باید در شعلهٔ محبوب خود چنان بسوزی که حتی خاکستری هم از تو باقی نماند. تا چند به پر و بال پروانگی «وَ خُلِقَ الاِنْسَانُ ضَعِیفاً» گرد سرادقات جمال ما گردی؟
ای پروانهٔ ضعیف، تو با این پر و بال نتوانی در فضای عشق ما طیران کنی. بیا در میدان «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا» این بال و پر در باز تا بر سنت «لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا» بال و پر باطنی را بر تو کرامت کنیم «يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَن يَشَاءُ». قبلاً با بال و پر خویش می‌پریدی، اکنون طیران تو با بال و پر ماست.