مساجد ظاهری و باطنی
در شریعت الهی، مسجد حرمت و قداستی خاص دارد و برای آن احکامی صادر شده از جمله در مورد اعتکاف، تطهیر، تعمیر و آبادانی آن، که هم مشمول ظواهر این اماکن مقدّسه است و هم بواطن آن‌ها.
در اخبار و احادیث آخر‌الزمان آمده که مساجدشان از حیث ظاهر و بنا آباد، ولی از جهت هدایت و ارشاد ویران است. ویرانی مساجد به پدیدار شدن شکستگی در آن و یا کاسته شدن از استحکامش نیست. بسا مسجدی که ظاهراً مخروبه و ویران به نظر آید، ولی در حقیقت مسجدی آباد‌تر از آن نباشد، و بسا مسجدی که از حیث ظاهری آباد ولی در معنا ویران است.
تعمیر ظاهر مساجد از شرایط فرعی است نه اصلی. زیرا عمده آبادی و ویرانی باطنی است. آبادی و ویرانی ساختمان ظاهری آن زیاد مهم نیست و در معنا این دو یکسانند، اگر تفاوتی هم باشد جزئی است. افرادی که در تعمیر مساجد خصوصاً از جهت باطنی تلاش نمایند، در پیشگاه الهی اجر و پاداش عظیمی دارند. بر‌عکس برای افرادی که در ویرانی مساجد می‌کوشند، کیفر دنیوی و اخروی است.
علاوه بر این مساجد، مساجد دیگری وجود دارند که همیشه آبادند -که اگر ویران باشند مسجد نیستند- و از دستبرد حوادث محفوظند. این‌ها مساجدی هستند که اگر اِنس و جن متحد شوند، هرگز نمی‌توانند آن را ویران کنند. این مساجد در قلوب عارفان حق و به دستور حق و به نظر حق ایجاد شده، همواره خالی از اهریمنان و اغیارند و برای آن‌ها ویرانی ظاهری و باطنی نیست. این‌ها تنها مساجدی هستند که نشیمنگاه حق‌تعالی است و محبوبین الهی را پیوسته بر آن نظر است. «لَمَسجِدٌ اُسِّسَ عَلَی التَّقویٰ مِن اَوَّلِ یَومٍ اَحَقٌّ اَن تَقُومَ فیهِ» و جایگاه اعتکاف مردان الهی «فیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ اَن یتَطَهَّرُوا».
_
روزهٔ ظاهری و روزهٔ معنوی
از مهم‌ترین عبادات روزه است. روزه را فواید جسمی، روحی و اخلاقی بسیار است که کمترین آن فواید جسمی است. روزه شفا‌بخش خیلی از بیماری‌ها و حتی در بعضی موارد، علاج منحصر به فرد و یا لااقل بهترین راه درمان است.
در التهاب‌های حاد و مزمن اَمعاء همراه با تخمیر مواد زلالیه و نشاسته‌ای، طولانی شدن فواصل صرف آب و غذا مفید و عکس آن مضر است. بیماری چاقی غالباً در اثر عدم اعتدال غذایی و بی‌حرکتی به وجود می‌آید و اصل تناسب وزن با قدرت جسمی را بر هم می‌زند؛ بهترین طریق علاج آن روزه‌داری با رعایت اعتدال غذا در سحری و افطار است.
برای مبتلایان به فشار خون، بیماری قند، التهاب‌های حاد و مزمن مفاصل به ویژه همراه با چاقی، و نیز برای دردهای قلبی توأم با تورّم، روزه‌داری بهترین راه چاره است. چه بسا در آغاز بیماری تشخیص مرض ممکن نباشد، لذا بهترین بیمه سلامتی و راه پیشگیری و امنیت از این بیماری‌ها، روزه است.
البته روزه شفا‌بخش هر بیماری نیست، زیرا روزه بر برخی بیماران حرام است و بر تندرستانی که از روزه زیان بینند روا نیست. کلام حضرت رسول اکرم(ص) که «روزه بگیرید تا تندرست شوید» هم اشارت به فوایدی از روزه و هم پاسخ کسانی است که روزه را علت بیماری می‌دانند.
همچنین فلسفهٔ روزه صرفاً تحمل گرسنگی نیست تا روزه‌دار از حال گرسنگان با‌خبر شود، چه در این صورت روزه فقط بر اغنیاء واجب می‌شد نه بر فقرا. فایده یا حکمت اصلی روزه در خود قرآن مجید بیان شده «لَعَلَّکُم تَتَّقُونَ» تا آدمی دارای قدرت خویشتنداری و ارادهٔ خدایی گردد و هیچ گونه تجاوزی به حقوق مردم نکند. زیرا رعایت مصالح عمومی و حمایت از حقوق مردم ضروری‌تر از آزادی فردی و مراعات مصلحت شخصی است.
اصولاً علت و حکمت شریعت امری است غیبی و افکار عادی از عهدهٔ بیان فلسفه و فایدهٔ آن بر‌نیایند. از این‌رو فلسفه‌بافی عده‌ای از افراد بی‌اطلاع، به معنی تعلیل حکم شرع خلاف عقل است، در حالی که عقل از شرایط مهم در علم فقه بوده، تعطیل آن خلاف شرع است. از دیدگاه معارف الهی بیان حکمت احکام یعنی منافع ظاهری و باطنی آن بر اهلش جایز و روا بوده، این باب به روی همه باز است و پرسش و پاسخ در این زمینه آزاد.
چنان که امر است به روزهٔ ظاهری، به روزهٔ باطنی نیز امر است. شخص روزه‌دار در ماه مبارک رمضان باید مراعات هر دو جنبه را بنماید و همهٔ اعضاء ظاهری و باطنی او روزه‌دار باشد. کسی که واجد شرایط روزه‌داری ظاهر نیست، روزه بر او روا نباشد لکن از روزهٔ باطنی معاف نیست.
ظاهر روزه، خودداری است از خوردن و آشامیدن و چیز‌هایی که در احکام الهی وارد شده، لکن در حقیقت روزه، امساک است از آنچه خدا حرام و نهی فرموده و در مراتب بالا‌تر، روزهٔ باطنی اعراض است از التفات به جمیع کاینات.
روزهٔ ظاهری مختص ماه رمضان است، اما روزهٔ باطنی در هر ماه و بلکه هر آنی است و ترک آن را هیچ عذر مشروعی نیست، که بزرگان دین فرموده‌اند: «صَومَ النَّفسِ عَنِ اللَّذاتِ الدُّنیا اَنفَعُ الصٍّیامِ»؛ باز‌داشتن نفس از لذات دنیا، سود‌مند‌ترین روزه‌هاست.مردان الهی هر شب و روز، روزه‌اند و هر آن از نواهی و محرّمات الهی پرهیز می‌کنند. سالکینی که سالیان متمادی تحت تعالیم عالیه استاد الهی قرار گرفته‌اند، آنان را وظایفی دیگر است و مسئولیتشان در پیشگاه الهی بسی بیش از سایرین است. مردان الهی به‌خصوص در ماه مبارک رمضان در مقام مناجات، کمال انقطاع را از درگاه احدیّت خواستارند «اِلهی هَب لی کمالَ الْانقِطاعِ اِلَیکَ».
از جمله احکام روزه حرمت خوردن و آشامیدن است که در معنا اشارت است بر معزول گردانیدن حواس خود به خلوت از تصرفات محسوسات، زیرا که تعلق به محسوسات، آفت جان و دل است. اگر نفس در اثر تمرین و ممارست در تزکیه به مقام مطمئنّگی رسد، حل مشکلات از تصرف محسوسات خارج شده به معقولات رسد. در آن مقام است که به توفیق حق مشمول اِفاضات خاص الهی شده از معقولات به محسوسات رسد.
تحریم رسانیدن گرد و غبار غلیظ به حلق نیز در معنا اشارت است بر این که سالک نگذارد حتی غبار خاک تصرف محسوسات و گرد و غبار تعلقات از روزن دل وارد شود، که تقویت نفس امّاره و تقویت صفات ذمیمه از آن است و روح را در این معامله زیان است. زیرا که چون روح نفیس با نفس خسیس مؤانست گیرد، به اتفاق از طریق نفاق روی به اسفل سافلین نهند.
بزرگان دین دربارهٔ مراتب روزه چنین فرموده‌اند: روزهٔ جسد باز ایستادن است از طعام، و روزهٔ دل نگاهداشتن اوست از وساوس آثام، و روزهٔ روح اعراض است از التفات به کل اَنام. آن که روزهٔ ظاهر دارد، افطار او در شب است و آن که روزهٔ معنا دارد، افطار او در وقت دیدن لقای حق.
از مهم‌ترین شرایط عبادت، خلوص نیت است «وَ ما اُمِرُوا اِلّٰا لِیعبُدُوا اللّهَ مُخلِصینَ»، و امید شیطان از ایشان منقطع است که «اِلّٰا عِبادَکَ مِنهُمُ الْمُخلَصینَ». در همه عبادات ریا ممکن است ولی امساک در روزه‌داری ریا‌بردار نیست.
روزه که عمل باطنی و فعل غیر وجودی است، خلوص در آن ظاهر‌تر و بروز آثار بیشتر است، از این جهت اضافه تشریفیه یافته است. گر‌چه تمام ماه‌ها متعلق به خداست ولی ماه رمضان را مختص به خود کرده و «شَهرُ اللّهِ» نامیده است، چنان که کعبه را جهت مزید اختصاص به خود «بَیتیٖ» فرموده در صورتی که تمام عبادات برای خدا و همه جا مُلک اوست.
فرق بین روزه و سایر عبادات آن است که عبادات وجودیه سبب تقرب بندگان به خداست، اما روزه که عمل باطنی و فعل غیر وجودی است، سبب تقرب خدا به بندگان است.
حقیقت دین، عقاید پاک و روح تابناک است و غرض از عبادت، ریاضت بدن است تا روح در اثر پاک و نیرومند شدن، عامل تحریک قوای مُدرِکه گردد، آن‌ها را از عالم غرور به جهان سُرور کشاند و از مرکز ستم و بیداد به عالم نور و داد. زیرا سبب تَمَرّد قوا و عصیان دو چیز است: یکی میل به شهوات بَهیمی و دیگری کسالت و راحت‌طلبی، که ضد و مخالف اغراض و مقاصد معنوی و هدف اصلی است. این دو، منبع امراض روحی و اخلاقی است مگر این که اسباب و علل فساد قطع گردد. تداوی این تمرّدات، تحریک ابدان است به عبادات که مهم‌ترین آن‌ها نماز و روزه و زکات است. روزه کَفِّ نفس است و این مخالف هوی و میل نفسانی است. هر‌قدر جنبهٔ حیوانی ضعیف باشد، قوای ملکوتی نیرومند‌تر گردد، چه تشبُّه روح به آنچه از عالم اوست، بیشتر است.
رمضان نامی است از اسماء مقدسه الهی و توصیه است که به آن رمضانُ‌المبارک گویند. چه جمال و جلال و کمال الهی در شهر‌اللّه جلوهٔ خاصی دارد. بر سالکین و عارفین الهی است که خود را برای درک این ماه آماده کنند و سیری در دقایق ظاهری و باطنی احکام و وظایف خاص آن بنمایند.
حضرت رسول اکرم(ص) در آخرین جمعه ماه شعبان خطبه‌ای ایراد فرمودند که مضمون آن چنین است:
ای مردم ماهی با برکت و آمرزش و رحمت به سوی شما روی می‌آورد که نزد خدا بهترین ماه‌هاست. ای عاشقان حق بشارت باد بر شما به مشاهدهٔ جمال حق، ماهی که شب‌هایش بهترین شب‌هاست، روزهایش اشرف روزها و ساعاتش افضل ساعات.ایهاالناس در این ماه نَفَس‌های شما تسبیح است و خواب شما عبادت. خداوند تبارک و تعالی در این ضیافة‌اللّه شما را به میهمان‌سرای خود دعوت می‌نماید و این برترین بشارت است برای مردان الهی و سالکین طریق حق. در این میهمان‌سرا میزبان خود اوست و عارفین میهمانان او، لکن به بندگان صالح خود می‌فرماید که شما در این میهمان‌سرا هم میهمانید و هم میزبان؛ ظاهراً میهمان و باطناً میزبان. اعطای این منصب میزبانی برای کسانی است که در تعلیم و تربیت الهی و ارشاد حقیقی جامعه می‌کوشند.
موجبات هدایت و ارشاد بسیار است، از جمله آیات الهی، کلام اوصیاء و اولیاء. وسیله‌ای از وسایل الهیه برای تحرک انسان به سوی حق، ماه مقدس رمضان است که در آن جلوهٔ حقایق و معانی بالا‌تر از سایر ماه‌هاست.
در این ماه اعمال شما مقبول است و دعای شما مستجاب. ای بندگان خدا با نیت‌های پاک و قلب‌های پاکیزه از گناه از خدا مسئلت کنید تا توفیق دهد شما را به روزه‌داری و تلاوت قرآن در این ماه.
بشارت باد ای مؤمنین که شما را توفیق روزه‌داری است، و بشارت باد بر معذوران مشتاق که آن مطیعان به فرمان الهی نیز در ردیف روزه‌داران حقیقی محسوبند.
ای مردم به تشنگی و گرسنگی این ماه، یاد تشنگی و گرسنگی روز قیامت نمائید. این رمزی است از رموز الهیه، یعنی به یاد مستحقین باشید و به نجات آنان قیام کنید تا در آن عرصه عظمی به تشنگی و گرسنگی مبتلا نگردید.
مسکینان و فقیران را نوازش، پیران را تعظیم و صغیران را ترحّم نمائید. ای مستکبرین و محبّین دنیا، بدانید که آن مال و منال شما خون صغیران و نیازمندان است، صغیران و یتیمان را رسیدگی و نوازش کنید.
ایهاالناس باز‌دارید گوش‌های خود را از ممنوعات، فرو‌پوشانید دیدگان خود را از محرّمات، باز‌دارید زبان خود را از ناشایست‌ها، که روزه‌دار حقیقی تمام اعضاء و جوارح ظاهری و باطنی او روزه است حتی مو و پوستش.
ای مردم، صِله و احسان بر مستحقین کنید بالاخص بر آنان که با شما خویشند تا خدا شما را در روز قیامت به رحمت خود رساند، که قطع این دو موجب قطع رحمت او از شماست.
به افطار دادن مؤمن روزه‌دار بپرهیزید از آتش دوزخ، بالاخص روزه‌داری که نیازمند باشد. بعضی از صحابه عرض کردند که ما را به آن قدرت نیست. حضرت فرمود: افطار دهید ولو به نصف یک دانه خرما یا یک شربت آب. شقی کسی است که در این ماه مورد آمرزش پروردگار قرار نگیرد.