تعلیم و تربیت و ارشاد
استاد علی اللّهوردیخانی

خواطر نفسانی و خواطر شیطانی- دل آدمی هرگز از فکر و خیال خالی نیست بلکه محل خطور و ورود خیالات و افکار مختلفه است، اگرچه گاهی انسان ملتفت آن نمی‌شود. دل آدمی لطیفه‌ای است از لطایف الهیه که پیوسته معرکه تاختن خیالات و محل جولان افکار است. دراین صورت دل انسان مانند نشانه‌ای است که از اطراف و جوانب تیرها به آن افکنند و حوضی است که آب از نهرهای بسیار بر آن جاری شوند، و خانه‌ای که درهای بسیار داشته باشد و از آن‌ها اشخاص مختلف در آنجا وارد شوند، و آیینه‌ای که در مکانی منصوب شده و صورت‌های بی‌حد از محاذی آن بگذرند.

اشاره به این است که حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: دو نوع از افکار و خواطر در دل آدمی داخل شوند؛ یکی از جانب مَلک، و آن افکاری است که مشتمل است به عزم امور خیر و قصد آن‌ها و تصدیق امور حقه واقعیه؛ و دیگری از جانب شیطان، و آن خیالاتی است که مشتمل است به عزم امور فاسده و تکذیب امور حقه.

و آنچه به خاطر انسان می‌گذرد و افکاری که دل او را مشغول می‌دارد، دو قسم‌اند:

قسم اول: فعلی که فکر آدمی محرک آن است که بجا آورده شود.

قسم دوم: فعلی که فکر انسان محرک انجام آن نیست بلکه محض خیال و مجرد فکر و تصور است، اگرچه از آن‌ها در دل آدمی صفائی یا کدورتی حاصل آید و بسا که سبب انجام فعلی گردد، خیر باشد یا شر، و این نیز دو قسم است:

اول- افکار حسنه و نافعه.

دوم- خیالات فاسده و کاذبه؛ مانند آرزو کردن چیزهایی که بوجود آمدن آن‌ها محال است.

کلیه خواطر انسانیه و خیالات قلبیه دو قسم است:

اول- افکار محرکه بر عمل خیر که آن را الهام گویند.

دوم- خیالات محرکه بر عمل شر که آن را وسوسه گویند.

قسم دوم، وساوس که اثر شیطان، و قسم اول از فیض مَلک است.

در ابتدای امر، انسان قابلیت این دو اثر را به طور مساوی در خود دارد و هیچ یک را بر دیگری ترجیحی نیست، بلکه ظهور یکی و غلبه آن بر دیگری به واسطه متابعت هوی و هوس یا ملازمت ورع و تقوی است.

پس وقتی که انسان میل به مقتضای قوه شهوی و غضبی می‌نماید، شیطان فرصت پیدا کرده با لشکر خود وارد قلب می‌شوند و انواع آثار ایشان از وساوس و خیالات فاسده در دل به ظهور می‌رسد. اگر دل توجه به ذکر خدا کرد و میل نفس به ورع و تقوی شد، جنود ملایک دل را فرا گیرند و فیوضات ایشان از افکار حسنه در دل پیدا گردد.

این دو لشکر پیوسته در آمد و شد و گیرودار هستند، اگر شیطان غالب شد در خانه دل ساکن شود و او را از طریق مستقیم باز دارد و اگر غلبه با جنود ملایک شد، دل را وطن خود نموده و در آنجا رحل اقامت کنند، در آن هنگام راه آمد به یکدیگر بسته شود، مگر گاهی در نهایت تعجیل از آنجا بگذرد.

اگر خیالات فاسده و باطله و غضب و شهوت امداد نمایند، شیاطین و دیوان غالب شوند و در دل آشیانه سازند و هر زاویه از زوایای دل خانه شیطانی شود. و اگر ملایک غالب شدند در دل نزول اِجلال نمایند و هر لحظه از ایشان نوری تازه به دل رسد، لیکن بیشتر دل‌های مردم را شیاطین فرا گرفته و مالک شده اند و هر نوع تصرفی که خواهند قادرند که در نتیجه صاحب دل را به اودیه وسواس و هلاکت می افکنند.