در آیین اسلام مصالح فردی و اجتماعی دوش به دوش هم مورد توجه قرار گرفته است و مسلمانان از نظر دینی مکلفند به موازات خود‌دوستی، دگر‌دوست هم باشند و با حفظ منافع شخصی به صلاح برادران خود نیز بیاندیشند و خیر مادی و معنوی آنان را تذکر دهند و موجبات رستگاری و سعادتشان را فراهم سازند و این خود یکی از حقوق برادری در اسلام است.

حضرت موسی بن جعفر علیه‌السلام می‌فرماید: از واجب‌ترین حقوق برادرت این است که او را به خیر و صلاحش متوجه سازی و هر چیزی که برای امر دنیا و آخرت مفید و نافع است، از وی پنهان نداری.

کسانی که حقیقت را مکتوم می‌دارند و از انتقاد خود‌داری می‌نمایند، نه تنها یکی از حقوق برادران خود را با این عمل پایمال می‌کنند بلکه اگر به تأثیر انتقاد مطمئن باشند و تذکر ندهند مرتکب خیانت شده‌اند.

حضرت صادق علیه‌السلام می‌فرماید: کسی که برادر خود را گرفتار عمل نا‌مطلوبی می‌بیند و می‌تواند او را از این کار باز‌دارد، در صورتی که سکوت کند و منعش ننماید، به وی خیانت کرده است.

در روایات اسلامی برای انتقاد واجب یعنی نهی از منکر، شرایطی ذکر شده، از جمله این که نهی کننده در گفته خود احتمال اثر بدهد و تذکرش بیهوده و لغو نباشد، دیگر آن که نهی از منکر او باعث اختلال و فساد نگردد و برای او و دیگر مسلمانان ضرر جانی و عِرضی و مالی به بار نیاورد.

ولی نکته‌ای که برنامه اسلام را از اخلاق سود‌جویی تفکیک می‌کند این است که پیروان اخلاق انتفاعی تنها به منافع خود فکر می‌کنند و همه جا سود شخصی را به مصلحت اجتماعی و خود‌دوستی را به دگر‌دوستی مقدم می‌دارند. اما آیین اسلام با حفظ منافع فردی به منافع اجتماعی نیز توجه کامل کرده و در مواقع لازم مسلمانان را امر فرموده که سود شخصی را فدای مصلحت اجتماعی نمایند.

اگر مسلمانی بداند که نهی از منکرش اثر مثبت دارد ولی این نهی او مستلزم زیان و خسارات او است، وظیفه دینی در این موارد آن است که ضرر گناه را با زیان شخصی بسنجد و اگر جلوگیری از گناه مهم‌تر از زیان شخصی باشد، تحمل کند و صلاح دین و جامعه را بر مصلحت فردی و سود شخصی مقدم بدارد.

حضرت امیر‌المؤمنین^(ع) می‌فرماید: البته باید محبوب‌ترین اشخاص نزد تو کسی باشد که عیب تو را به تو اهدا می‌کند و در پیروزی به نفس سرکش یاریت می‌دهد. و نیز فرمود: مهربان‌ترین افراد نسبت به تو کسی است که در خیر و صلاح تو بیش از دیگران یاریت کند و در امر دینت با خلوص زیاد‌تری به تو نصیحت می‌کند.

به انتقاد‌کنندگان توصیه فرموده‌اند که عیوب و نقائص برادران خویش را به طور خصوصی تذکر دهند و حیثیت و آبروی آنان را رعایت نمایند و با حضور دیگران از نصیحتشان خود‌داری کنند و موجبات شرمندگی و خجلت آنان را فراهم نسازند. حضرت علی علیه‌السلام می‌فرماید: نصیحت گوییت در ملأ عام، سرکوب کردن ارزش و حیثیت کسی است که اندرزش می‌دهی. حضرت امام حسن عسکری علیه‌السلام می‌فرماید: کسی که برادر خود را در پنهان موعظه می‌کند، زیبایش می‌سازد و اگر آشکارا نصیحت می‌کند، موجب زشتی او می‌گردد.

مواعظ خصوصی و محرمانه و انتقاد صحیح و عاقلانه اغلب به نتیجه مثبت می‌رسد و او را به نقایص خویش متوجه می‌سازد، تذکرات دوستانه را می‌پذیرد و نصایح را فرا‌می‌گیرد عیوب خود را برطرف می‌کند و اگر در مواردی هم نتایج مطلوبی حاصل نشود، حداقل سبب پرخاش و خشونت نمی‌شود و کینه و دشمنی به بار نمی‌آورد.

کسی را آشکار نصیحت کردن و خطای او را در حضور دیگران تذکر دادن و اشتباهش را به رخش کشیدن و در مقابل این و آن تخطئه نمودن و علنی از لغزشش انتقاد کردن، در واقع شکستن ارزش و شخصیت اوست. این انتقاد بیجا و دردناک نه تنها اثر مفید نمی‌گذارد بلکه سبب عداوت و دشمنی می‌گردد و حس انتقام‌جویی را تحریک کرده و آثار زیان‌بخشی به بار می‌آورد.

اولیاء گرامی توصیه فرموده‌اند که انتقادات خود را به طور خصوصی تذکر دهید و با مردم به نرمی و ملایمت سخن گویید. حضرت صادق علیه‌السلام می‌فرماید: کسی که با مردم

به رفق و مدارا عمل می‌کند و در گفتار و رفتار نرم‌خو و ملایم است، به خواسته‌ای که از مردم دارد، دست یابد.

حسن برخورد و نرمی اخلاق نه تنها در مورد انتقاد ثمر‌بخش است بلکه در سایر شؤون زندگی نیز نتایج مطلوبی از آن حاصل می‌شود. ملایمت و رفق و مدارا به زندگی جمال و زیبایی می‌بخشد، مردم را به هم نزدیک می‌کند و محیط تکریم و احترام به وجود می‌آورد و جامعه را از زندگی گوارا برخوردار می‌سازد. بر‌عکس تند‌خویی و خشونت، چهره حیات را زشت و نا‌مطبوع می‌کند و مردم را به اهانت یکدیگر وا‌می‌دارد و زندگی را تلخ و ناگوار می‌سازد.

حضرت رسول اکرم^(ص) می‌فرماید: رفق و مدارا بر چیزی قرار نمی‌گیرد مگر این که زیبایش می‌سازد و از چیزی جدا نمی‌شود مگر این که سبب زشتی و قبحش می‌گردد. یکی از علل پیروزی و محبوبیت حضرت رسول اکرم^(ص) گفتار و رفتار پر‌مهر او در طول رسالتش بود. آن پیشوای گرامی با اخلاق نرم و ملایمی که داشت، توانست مردم را به گرد خود جمع کند و در اعماق جانشان نفوذ نماید. قرآن مجید به این نکته اشاره فرموده که در پرتو عنایت و رحمت باری‌تعالی است که تو با مردم به نرمی و ملایمت رفتار می‌کنی، اگر کلامت خشن و دلت سخت بود مردم از گرد تو پراکنده می‌شدند.

حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام می‌فرماید: لغزش شخص عاقل را با کنایه تذکر دادن برای وی از ملامت صریح دردناک‌تر است. آیین اسلام انتقادات بجا را از حقوق و وظایف مسلمین شناخته و به این پرسش که آیا باید از دیگران انتقاد کرد یا نه؟ پاسخ مثبت داده و برای این که افراد در تذکرات خویش تند‌روی نکنند و از مرز حق و مصلحت قدم فرا‌تر ننهند و به نام انتقاد سبب هتک و تحقیر دیگران نشوند، شرایطی مقرر فرموده و مسلمین باید در چهار‌چوب آن شرایط انتقاد و نهی از منکر کنند و بدین وسیله رستگاری و سعادت برادران خویش را فراهم سازند. حضرت رسول اکرم^(ص) می‌فرماید: آدمی نمی‌تواند حقیقت ایمان را در نهاد خویش تتمیم و تکمیل کند مگر این که از مجادله و بحث‌های خصومت‌آمیز بپرهیزد اگر‌چه حق با او باشد.